XVI. eta XVIII. mendeetan aldatutako Erdi Aroko dorrea, zalantzarik gabe, Markinako merindadeko garrantzitsuenetako bat izan zen. Bere defentsarako gaitasuna ahaztu gabe, aldi berean, familiaren egoitza eta bizitetxe izan zen; bertatik, burdinola, errota, zubia, ermita, nekazaritza zelaiak eta belardiak kontrolatuko zituzten, horietatik etekin ekonomiko eta soziala ateratzen zutelarik. Bolumen kubikoa eta lau isurkiko estalkia ditu, irudia zorroztu dioten eranskinak gorabehera, kanoi-zuloak, leiho bikiak eta ojiba-arkuzko bi sarrerak mantentzen ditu. Bere arerio zen Ugarteko leinuak bezala, arma patioa izan zuen.
Dorreari lotuta daude, besteak beste: San Joakin eta Santa Ana baseliza, estilo barrokokoa. Harlanduzko fatxada, bi zutabe toskanarren gainean dagoen arkupe txikia eta santuen mihiseak ditu; Olazarreko burdinola, Artibai ibaitik hurbil eta Oxillain baserriaren ondoan dagoena. Egitura ondo finkatuta duen burdinolak zenbait gela mantentzen ditu, baina, aitzitik, ez du elementu mekanikorik gordetzen; Eta, azkenik, Oxillaingo errota, 1983ko uholdeek eraman zutena.
Instalazio horietatik gertu, futbol-zelaiko aparkalekutik ikusteko moduan, Oxillaingo presa dago.
Bi arkuko presa da, P. B. Villareal de Berrizek (1669-1740) diseinatutakoa. Pertsonaia aurre-ilustratua izateaz gain, arku-presen eraikuntzan aitzindaria ere bazen. Presatik Torrezar ikusiko dugu (Atxondoa auzoa). Harkaitz baten gainean altxatzen da eta, bere izenak dioen bezala, herriko zaharrenetako bat da. Jatorrizko dorrea antzeko dimentsioak dituen beste bolumen bat gehituta aldatu da.
Iturria: “Bizkaiko hiribilduetan zehar / Un paseo por las villas de Bizkaia. Markina-Xemein (9) BFA/DFB”
