Ondarearen ibilbidea

Goikoportalera begira dago fatxada nagusia. Eraikin barrokoa (lehen dorretxea zena) hegal handiko teilatu-hegalez errematatuta dago. Lehenengo solairuan, Barroetaren armarria dago —hondatu antzean —. Armarri horrek lehoi bat, San Andresen gurutzea zortzi puntako izar batekin, zuhaitz bat, arranoa txerrikumea jaten eta hiru panela ditu. Armarriaren erdian koroa bat dago eta, ertzean, elezahar hau: Justitia et Charitas Dilecti principis arces (Justizia eta karitatea printze maitatuaren gotorlekuak dira).

Goikoportaleko iturria, 1787an eraikia, obra zibil bat da, Markinara ur edangarria ekarri izanaren gailurra irudikatzen duena. Proiektu hori “udal agintariek, tokiko intelektual talde batek eta eliza, baserri, mendi eta burdinolen jabe nagusiek bultzatu zuten, Peñafloridako konde Xavier Maria de Munibe jauna, Euskalerriaren Adiskideen Elkarteko sortzaile eta zuzendaria, buru zutela. Lan honek euskal hirigintza ilustratuaren abangoardian kokatzen du Markina. Francisco de Echanoveren proiektuak kareharrizko zutabe bat du, girlandaz errematatua eta jatorrizkoaren erreplika den perinola batez koroatua. Zutabearen behealdean harri zurizko lau obalo daude, eta horietako batek hiribilduaren armarria erakusten du, eta beste hirurek iturriaren eraikuntzari erreferentzia egiten dioten kuarteto batzuk. Juan Antonio Mogeli (1745-1804) egozten zaizkio. Mogel Xemeingo parrokian aritutako erlijiosoa eta XIX. mendearen hasieran bizkaieraz idatzitako Peru Abarka literatur lanaren egilea izan zen. Iturria: “Bizkaiko hiribilduetan zehar / Un paseo por las villas de Bizkaia. Markina-Xemein (9) BFA/DFB”

Proportzio handiko komentu multzo hau egoitzak, iparraldeko baratzeak, klaustroak eta elizak osatzen dute. Komentua 1691n sortu zuen Ignacio Munibe eta Axpe Zenarruzako kolegiatako abadeak, Peñafloridako kondeen semeak. Eliza, ezaugarri barrokoekin eraikia, 1724an inauguratu zen. Arkitektoa nor izan zen ez da ezagutzen, baina eraikuntza frai Marcos karmeldarrari egozten zaio. 1808an komentua kendu egin zuten, eta Frantziako tropen kuartel bihurtu zen. Era berean, 1839an, exklaustrazioa zela eta, erlijiosoak kanporatuak izan ziren 1869ra arte. Fatxada hareharrizkoa da, harlanduzkoa, eta hiru atal ditu: bat erdian eta bi alboetan. Erdikoak, alboetakoak baino garaiagoa, Karmengo Amaren eskultura duen horma-hobi bat hartzen du, eta ordenaren armarria duen frontoi triangeluar batez errematatua dago. Alboetako gorputzak, baxuagoak eta estuagoak, kanpai-hormez errematatuta daude. Elizaren barrualdeak gurutze latindarreko oinplanoa, abside zuzena eta hiru habearte ditu. Alboko bi habearteak, Karmeloko elizak bezala, prozesio-klaustro gisa antolatuta daude. Kupulatxoen bidez estaltzen da; erdiko habeartea eta transeptuaren besoak, berriz, lunetoen bidez; eta gurutzadura, kupularen bidez. Aldare nagusia barrokoa da eta Karmengo Ama Birjina du buru; eskuinean Alexandriako San Zirilo dago, eta, ezkerrean, San Elias. Kristo Gurutzean erretaulak errematatzen du, eskuinean San Angelo eta ezkerrean San Juan de la Cruz dituela. Alboetako aldareak ere barrokoak dira, eta San Joseri (ebanjelioa) eta Santa Teresari (epistola) eskainiak daude. Aldare honen ondoan San Joaquini eta Santa Anari eskainitako beste bat dago. Alboko nabe bakoitzak lau aldare ditu. Eskuinekoak, Jesusen Bihotzari, San Migeli, Lisieuxeko Santa Teresari eta Kalbarioari edo Kristoren Gurutziltzatzeari eskainiak daude. Ezkerrekoak, berriz, San Joan Gurutzekoarentzat, San Antonio Paduakoarentzat eta purgatorioko Animentzat dira. Gaur egun, komentu honetako gelen zati bat Donejakue Bideko erromesentzako aterpetxea da. Iturria: “Bizkaiko hiribilduetan zehar / Un paseo por las villas de Bizkaia. Markina-Xemein (9) BFA/DFB”

Erdi Aroko plangintza du, luzetarako hiru kale eta horiek bateratzen dituen kantoiarekin — Guenkalea, Erdikokalea eta Kaleokerra —, eta zeharkako kale batekin — Zeharkalea — egituratuta. Hiribildua harresiz inguratuta zegoen, eta hiru ate zituen: Oruetakoa, Iruretakoa eta Suso edo Goikoa. Harresia zen hiribildua eta elizatea bereizten zituen elementua: lehena, hiri-izaerakoa, populazio bilduarekin; bigarrena, berriz, landa-izaerakoa, populazio sakabanatuarekin. Harresi hori desagertuz joan zen presio demografikoagatik, eta, beraz, hiribildua hazten joan zen bere muturreko auzoen norabidean (errebalak). Ate bakoitzean errebal bat sortuko zen: Abesuakoa Iruretako atean; Artibaikoa Oruetakoan; eta Goikoa (Suso), gaur egun Karmengo Kalea, izen bereko atean hasten zena. Hiribildua osatzen duten orubeek aldaketak izan dituzte neurrietan eta barne-banaketan, eta, beraz, eraikin gehienek Erdi Aroko irudia galdu dute. Hala ere, hiribilduak oso ondo kontserbatzen du kaleen trazadura, garai modernoan eta garaikidean egindako aldaketak gorabehera. Hirigune historikoa kultura-ondasun izendatu zen 1996an, monumentu-multzo kategoriarekin, eta haren babes-araubidea ezarri zen. 2000. urtean, halaber, Donejakue Bidea monumentu-multzo kategoriarekin kultura-ondasun izendatu zen, eta bertan Markina-Xemeingo hirigune historikoa sartu zen. Gogora dezagun Donejakue Bidearen kostaldeko ibilbidea Mendaroraino (Gipuzkoa) igotzen dela, eta Markinan sartzen dela Arnoate gainetik. Arnoate jaitsiz, bidea Lea- Artibai eskualdean sartzen da Markinatik, eta Artibai ibaiaren ertzari jarraituz, Ziortza-Bolibarrera iristen dira erromesak. Iturria: “Bizkaiko hiribilduetan zehar / Un paseo por las villas de Bizkaia. Markina-Xemein (9) BFA/DFB”

Udaletxe zaharra. Udaletxea eraiki arte, herria gobernatzen zuen kontzejuak bilerak egiten zituen Erdikokaleko kantoian, Xemeinen eta Elizabarriako San Pedro elizan. Eraikin honen biografia, gaur egun Bake Epaitegiaren egoitza dena, XVI. mendekoa da. Eraikitzean hainbat fase izan dituen eraikina da, XVIII. mendean lehen eraikina handitzea erabaki baitzen. XIX. mendean Rafael Zavala arkitektoak esku hartu zuen berrikuntza eta banaketa berriak egiteko. Beheko solairuan arkupe zabal bat dago, Oiz mendiko hareharrizko zortzi zutabe barrokotan bermatuta. Zutabe horiek Juan Basaybarrek eta Sebastian Leixardik egin zituzten 1636 eta 1646 urteen artean. Lehenengo solairua Guenkalea, Erdikokalea eta Zeharkalea kaleetara begira dago, burdin forjatuzko balkoiekin. Arkupeak, ate nagusiaren ondoan, Sortzez Garbiaren mihise bat eta testu hau duen kartela bat ditu: Calahorrako eta Calzadako Frantzisko Aguriano Apezpikuak 40 eguneko barkaberatasuna ematen dio Irudi Santu honi Ave Maria edo Salbea otoitz egiten dionari. Irudiak eta testuak XVII. mendetik XX. mendearen hasierara arte hiribilduaren zaindari izan zena gogorarazten dute. Udaletxe zaharraren barruan XIX. mendeko dorrea dago; haren fabrikak eta erlojuaren makineriak hainbat berrikuntza izan dituzte. Erlojuak ordua ematen jarraitzen du eta dorrea bikain kontserbatuta dago.

1630eko Markinako sutegi-erroldan, jauregi bihurtutako behe Erdi Aroko dorre hori Maria Ugarte andrearena dela adierazten da. Andres Ansoteguik, bere oinordekoak, konponketa sakonak egin zizkion dorreari, bizitegi-eraikin bihurtu baitzuen. Harresien barruan eraikitako dorreen adibide da, bertako biztanleak udal-boteretik hurbil egon zitezen. Fatxada nagusiak, kareharrizko harlanduzkoak, hiru altuera eta atikoa ditu. Beheko solairuko bi arkuak, lehenengoko ojiba-leiho bikiak, bigarrenareneko balkoi luze handia eta harburuen ilara nabarmentzen dira. Beheko solairuan errentarien aztarnak daude, zalditegiak lotzeko erabiltzen ziren burdinazko uztaiak hain zuzen ere. Abesua kalera begira dagoen fatxadak, aldiz, itxura militarragoa du.

Harresiaren hegoaldeko atari zaharraren ondoan (Iruretako portala deitua) Arkupe etxea dago; 1854ko eraikina da, neoklasikoa, eta fatxada arkupeduna du. Zelaiari begira dago, hiribilduaren antzinako aisialdirako tokiarekiko estimua erakutsiz.

Mundu osoan Pilotaren Unibertsitatea izenez ezagutzen den kirol-ekipamendua da, zesta-puntako figura handien ikaskuntza-zentroa delako. Lehen frontoia XVIII. mendekoa da, nahiz eta aurretik, harresi zati bat aprobetxatuz, El Siete izeneko frontoian jokatzen zen. Iturria: “Bizkaiko hiribilduetan zehar / Un paseo por las villas de Bizkaia. Markina-Xemein (9) BFA/DFB”

Erdi Aroko Bidarte dorrea estaltzen duen jauregi barrokoa da. Beheko solairuan, dobela handiko sarrera batek, Bidarteko armarria du dobela giltzarrian — almenadun dorre bat —, eta, armarriaren gainean, Birjinaren irudi bat. Beheko eta lehenengo solairuak kareharrizko harlanduzkoak dira, eta bigarrena lore-apaindurekin margotuta dago. Horien artean dago Murga, Montoia, Fernandez Ugarte eta Agirreren armarria, egun irakurtezina dena. Jauregi hau Jose Maria Murga Moro Vizcaínoren (1827-1876) etxea bezala ere ezagutzen da. Marokon 1862 eta 1865 artean esploratzaile lanetan ibili zen eta Recuerdos mararroquíes del Moro Vizcaíno liburua idatzi zuen. Bertan gordetzen dira bere oroitzapenak eta dokumentuak. Izaera barrokoari jarraituz, hainbat zuhaitz-espezie dituen baso bat eta jauregiaren osagarri naturala den etxetxo bat ditu.

Uhagon etxea XIX. mendearen amaierakoa da eta izen bereko kultur etxearen egoitza da. Erakusketa- eta hitzaldi-aretoa eta kafetegia ditu. Lorategi zabalean Lertxundi eskultorearen Poesia Bi lana dago. Dorre Barria zubiaren beste aldean (5. Zenbakian) aristokraziak hiribildutik gertu egoteko duen nahia adierazten du. Bolumenak, aldatuta dagoen arren, arkuzko bi sarrera ditu. Iturria: “Bizkaiko hiribilduetan zehar / Un paseo por las villas de Bizkaia. Markina-Xemein (9) BFA/DFB”

Argi eta garbi bereizitako bi bolumen ditu: bata neoklasikoa, XVIII. mendearen amaierakoa, eta bestea historizista, XX. mendearen hasierakoa, eraikuntza barrokoetan inspiratua eta Emiliano Amannek egina Gaytan de Ayala familiaren enkarguari jarraituz. Bi gorputzek hiru altuera dituzte eta bien arteko lotura erdi-puntuko hiru arkutan irekitako loggia edo solana baten bidez egiten da. Bloke historizistak gaztainondo-zurezko liburutegia du, eta eraikin txiki bat atxikita. Lea-Artibai Amankomunazgoaren egoitza dago bertan. Iturria: “Bizkaiko hiribilduetan zehar / Un paseo por las villas de Bizkaia. Markina-Xemein (9) BFA/DFB”

Jauregi hau inguratzen duten eta Lea-Artibai Ikastetxearen parte diren lorategietan, Xiri Andonegi eskultoreak Juan Antonio Mogueli eskainitako monumentua dago. Kareharrizko forma tipografikoek Moguelek idatzitako Peru Abarka obraren zati bat erreproduzitzen dute:

Xemeingo Jasokundeko Andre Mariaren tenplua X. mendean sortu zen, kristautasunaren hedapenaren eta monasterio txikien sorreraren mendean. Markinako hiribildua sortu zen arte (1355), monasterio honen patroiak Barroeta eta Ugarte etxeak izan ziren, biak Xemeingoak. Familia hauek, elizan, eserleku nagusiak betetzen zituzten, eta hamarrenen zati bat ere kobratzen zuten. XIV. mendean (1355), Markinako hiribildua sortu zenean, bere hiri-gutunean edo sorrera-gutunean esaten zen Xemeingango monasterioa bai Markinako hiribilduarena, bai Xemeingo elizatearena, biena, izango zela. Hiribildua patronatuan sartzearekin batera hasi ziren eztabaidak, Barroeta eta Ugarteko etxeek osorik haientzat eskatzen zuten-eta. Liskar hauek, jada aipatu dugun Elizabarriko San Pedro eliza eraikitzera behartu zuten. Patronatuari buruzko gatazkak gerora hasi ziren. XVII. mendean, patronatuaren erdia Markinako hiribilduak gozatzen zuen, eta beste erdia Ugarte eta Barroetako etxeek, geroago Peñafloridako etxera pasako ziren patronatuak hain zuzen ere. Xemeingo elizaren fabrika XVI. mendean egin zen eta bertan Martin Albisua, Rodrigo Albiz, Miguel Elorriaga, Juan Emasabel eta Pedro Andrino zurginak parte hartu zuten. XVII. mendean eraiki ziren tenpluaren osagarriak: korua, sakristia eta dorrea. Koruan dago organoa (1910), Amezua etxeak egina. Koruaren azpian Jesusen Bihotzaren eta Arrosarioko Ama Birjinaren irudiak daude. Xemeingo elizan, halaber, Mugartegi eta Peñaflorida familien harrizko hilobiak daude, baita Aiarako Gaytanen kapera ere, Pilareko Ama Birjina eta familiaren ikurra burdin hesian dituela. Sakristia zaharra aldare nagusiaren atzean egon zen, baina XVII. mendean, espazio eta hezetasun arazoak zirela medio, gaur egun ezagutzen dugun sakristia eraikitzen hasi ziren. Gaspar Balzola, Martin Ibarluzea eta Lucas Longa maisuek egin zuten. Dorreari dagokionez, Juan de Urizar Zabala 1625ean hasi zen eraikitzen; hala ere, bere proiektua gustuko ez zuenez, Urizarrek berak egin zuen Juan de Aguirrek aurkeztutako diseinua. Bi gorputzekoa da, hareharrizkoa, kapitel batez eta gurutze batez errematatua. Euskadiko Monumentu Nazional izendatua, saloi-elizaren edo, hallenkirche (hala deitzen diote Alemanian) elizaren ereduari dagokio: oinplano laukizuzena du, hiru habeartekoa eta sei kareharrizko zutabez banatuta; kanpoko aldeko hormak kareharrizko harlanduzkoak dira, eta barrualdea luzituta dago; ganga gurutze izartuzkoa da, okerdurekin. Bi sarrera ditu: bata, zirkuluerdiko arku dobelatua mendebaldeko fatxadan, eta sarrera nagusia, arku bikoitzekoa, hegoaldean, aurretik atari txiki bat duela. Altzariei dagokienez, erretaula nagusia nabarmentzen da, estilo errenazentistakoa. XVI. mendearen lehen erdian egin zen eta banku batean, lau solairutan, hiru kaletan eta lau kaleartetan egituratuta dago. Egiterakoan, badirudi zenbait egilek esku hartu behar izan zutela.

Xemeingo Santa Maria elizaren ondoan kanposantua dago. Ezaugarri neoklasikoekin eraikia eta Ilustrazioaren ideia berritzaileei jarraituz, herriko kanpoaldean eraiki zen, higiene- eta osasun-neurriak hartuz. Gaur egun hilerri dagoen lekuan hilobiak zeuden XIX. mendearen hasieran. Hala ere, gaur egun ezagutzen dugun hilerria XIX. erdialdekoa da. Mariano Lascurain arkitektoak diseinatu zuen eta Jose Sodupe eta Pedro Jose Loyolak eraiki zuten. 1849an lurrak erosi ziren eta 1850-1851 urteetan eraikuntzari ekin zitzaion. Angeluzuzen forma du, zutabedun galeria batekin. Burualdean kapera bat du, Kristo erromanista batekin. Sarrera nagusiak hilerriaren banalerroa bi zati berdinetan trazatzen du. Halaber, hilerrira elizatik eta udal aparkalekutik sar daiteke. Hasiera batean, arkupedun espazioa izango zen lurperatze tokia, eta beranduago erabili zen estali gabeko eremua. Bertan, Jose Maria de Munibe Peñafloridako XI. kondearen mausoleoa nabarmentzen da. Sarrera nagusian, Munibeko mausoleoan eta kaperaren aurreko atarian ikus ditzakegu adierazpen neoklasikoak. Bertan, elementu neogrekoak (frontoi triangeluarra, zutabeak eta akroterak angeluetan) eta neoegiptoarrak (egiptoar tenpluen atariak gogorarazten dituzten formak, pilonoak) ikus daitezke. Halaber, zutabe galeriak erromatar etxebizitza eredua gogorarazten du. Euskadiko Monumentu Nazional izendatua dago. Iturria: “Bizkaiko hiribilduetan zehar / Un paseo por las villas de Bizkaia. Markina-Xemein (9) BFA/DFB”

Done Jakue bidearen ondoan dago, Artibai eta Urko ibaiek bat egiten duten lekuan. Ermitatik gertu Xemeingo elizateko udaletxe zaharra dago, 22. zenbakian, eta baita probalekua ere, bere arraste-harriekin. Etimologikoki Arretxinagak “harriak dauden edo botata dauden lekua” esan nahi du. Arri, harria; Etxi, etzanda daudenak; eta –aga atzizki lokatiboa, lekua adieraztekoa. Interpretazio honek ermitak gordetzen duen fenomeno geologikoa deskribatuko luke. Adierazpen geologiko honek -mineralogian prozesu hidrotermala izenez ezagutzen da eta duela 40 milioi urte inguru gertatu zen- San Migel goiaingerua hartzen du. Santuak, herensuge edo beste animalia fantastiko baten forma hartuta bere oinetan duen deabruaren aurka bultzatzen du lantza. Oinplano zentralizatua du, hexagono formakoa, eta dinteldun sarrera bakarra du. Kanpai-horma batez errematatuta dago. Ermita honen jatorria Goi Erdi Aroan garatu zen korronte espiritualarekin lotuta dago. Behe Erdi Aroan, 1355ean Markinako hiribildua sortu zenean, Xemeingo eliza abandonatuta geratu omen zen, bertako eliztarrek beste erlijio-gune bat erabiltzen zutelako, beharbada Arretxinagako barrutia. 1451n, Xemeingo elizateak Markinako hiribilduarekin izan zuen jurisdikzioari buruzko auzi batean, ermitaren existentzia aipatzen da. Era berean, 1541ean, ermitaren fundazioa antzinakoa zela eta ermitauak izan zituela adierazten zen, eta garai hartan freilak (ordena militarreko erlijiosoak) zituen ermita zaintzeko. 1626ko abuztuaren 17an, handikiro sagaratzen da San Migelen aldarea, Arretxinagako santutegiak Apuliako (Italia) Gargano mendikoarekin antz handia zuelakoan, eta, gainera, hau ere San Migel goiaingeruaren izenpean zegoelako. 1631n ez zegoen ermitaurik, ezta freilarik ere, baina hauen aterpe zen etxea han zegoen oraindik. 1734an Xemeingo elizateak ermita berreraikitzea erabaki zuen, hondamendia arriskuan zegoelako. P.B. Villarreal de Berrizek (1669-1740) proiektua aurkeztu zuen, baina beste diseinu bat aukeratu zen, eta ermita 1741ean inauguratu zen. 1893an erreteila orokor bat egin zitzaion. 1894an, Pedro Jose de Astarloa arkitektoak kontserbazio eta konponketa lanen gutxi gorabeherako aurrekontua aurkeztu zuen; hala ere, lehentasuna eman zitzaion irudien zaharberritzeari. Irudiak eta aldareak —batzuk egon ziren— 1895ean Ramon de Ubera herriko bizilagun batek margotu zituen, fabrikako batzarrak ezarritako baldintzei jarraituz. Irailaren 29an, santuaren egunean, gaueko 12etan, herriko Zerutxu Dantza Taldeak Mahai Ganekoa dantzatzen du. Arretxinagako multzoaren egungo egoera Markina-Xemeingo Udalak eta Bizkaiko Foru Aldundiak egindako birmoldaketa-obrei zor zaie. Iturria: “Bizkaiko hiribilduetan zehar / Un paseo por las villas de Bizkaia. Markina-Xemein (9) BFA/DFB”

XVI. eta XVIII. mendeetan aldatutako Erdi Aroko dorrea, zalantzarik gabe, Markinako merindadeko garrantzitsuenetako bat izan zen. Bere defentsarako gaitasuna ahaztu gabe, aldi berean, familiaren egoitza eta bizitetxe izan zen; bertatik, burdinola, errota, zubia, ermita, nekazaritza zelaiak eta belardiak kontrolatuko zituzten, horietatik etekin ekonomiko eta soziala ateratzen zutelarik. Bolumen kubikoa eta lau isurkiko estalkia ditu, irudia zorroztu dioten eranskinak gorabehera, kanoi-zuloak, leiho bikiak eta ojiba-arkuzko bi sarrerak mantentzen ditu. Bere arerio zen Ugarteko leinuak bezala, arma patioa izan zuen. Dorreari lotuta daude, besteak beste: San Joakin eta Santa Ana baseliza, estilo barrokokoa. Harlanduzko fatxada, bi zutabe toskanarren gainean dagoen arkupe txikia eta santuen mihiseak ditu; Olazarreko burdinola, Artibai ibaitik hurbil eta Oxillain baserriaren ondoan dagoena. Egitura ondo finkatuta duen burdinolak zenbait gela mantentzen ditu, baina, aitzitik, ez du elementu mekanikorik gordetzen; Eta, azkenik, Oxillaingo errota, 1983ko uholdeek eraman zutena. Instalazio horietatik gertu, futbol-zelaiko aparkalekutik ikusteko moduan, Oxillaingo presa dago. Bi arkuko presa da, P. B. Villareal de Berrizek (1669-1740) diseinatutakoa. Pertsonaia aurre-ilustratua izateaz gain, arku-presen eraikuntzan aitzindaria ere bazen. Presatik Torrezar ikusiko dugu (Atxondoa auzoa). Harkaitz baten gainean altxatzen da eta, bere izenak dioen bezala, herriko zaharrenetako bat da. Jatorrizko dorrea antzeko dimentsioak dituen beste bolumen bat gehituta aldatu da. Iturria: “Bizkaiko hiribilduetan zehar / Un paseo por las villas de Bizkaia. Markina-Xemein (9) BFA/DFB”

Udal kartzela izandakoa, gaur egun Eskualdeko Nekazaritza Bulegoaren egoitza dena. Estilo historizista — neogotikoa — du, kareharrizko harlanduekin, eta Bizkaiko armarriak koroatzen du: zuhaitz bat eta honen enborra zeharkatzen duten bi otso, ertzetan bost lehoi zutik, eta armarriari eusten lehoia. Iturria: “Bizkaiko hiribilduetan zehar / Un paseo por las villas de Bizkaia. Markina-Xemein (9) BFA/DFB”

Rafael Zavala arkitektoak XIX. mendearen erdialdean proiektatutako eraikin neoklasikoa da, Jose Vicente Urreta harginak egina. Bolumen xumea du, izkinako bi pilare eta lau zutabe dorikorekin. Ondoan, estilo neoklasikoko iturri bat dauka. Iturria: “Bizkaiko hiribilduetan zehar / Un paseo por las villas de Bizkaia. Markina-Xemein (9) BFA/DFB”

Barroetatarren arerio zen leinukoa eta Xemeingo elizaren patronatuko kide zen. Lehen dorrearen bolumena nolakoa izango zen ez da ezagutzen, dorreak hainbat aldaketa ezagutu baitzituen: bata XVI. mendearen hasieran, bestea XVIII. mendean (batez ere barrualdeari eragin zion) eta azkena XX. mendean. Estalkiaren azpian -hormapikoa duten lau isurialdekoa-, arku zorrotzeko sarrera, harburuak, gezileihoak eta bao zorrotzak ikus daitezke. Arma-patioa eta burdinola izan zituen. Iturria: “Bizkaiko hiribilduetan zehar / Un paseo por las villas de Bizkaia. Markina-Xemein (9) BFA/DFB”

Murgatarren leinuetxearen gaineko muinoan, Iparragirreko egungo ur-biltegiaren ondoan, Markinako merindadeko batzar nagusiak biltzen ziren, Sagastiguren zuhaitzaren ondoan. Merindadea Xemein, Etxebarria eta Markinako elizateak osatzen zuten. Zuhaitz hau joan den mendearen hasieran hil zen. Hala ere, 2005ean, Markinako Villaviciosa sortu zeneko 650. urteurrena zela-eta, Markina-Xemeingo Udalak ekitaldi bat antolatu zuen, non harrizko mahaiak eta bankuak jarri zituen, batzar zaharraren omenez. Iturria: “Bizkaiko hiribilduetan zehar / Un paseo por las villas de Bizkaia. Markina-Xemein (9) BFA/DFB”